Tijdschrift voor Privaatrecht

De rechtsvergelijking speelt in een kleine jurisdictie als de onze een belangrijke rol. Is dit onomstreden in onderwijs, onderzoek en wetgeving, dan wordt dit door velen problematisch geacht voor de rechtspraak. Kan men aan onze rechtzoekenden antwoorden opdringen die geïnspireerd zijn door buitenlandse juridische informatie? Nochtans blijkt dat binnen Europa de hoogste gerechtshoven steeds meer kennis nemen van elkaars rechtspraak. In deze bijdrage wordt gezocht naar een verklaring voor deze ontwikkeling. Verder wordt gepeild naar de praktijk van het Hof van Cassatie. Aan de hand van een onderzoek van de rechtspraak over de periode 2002-2017 wordt getracht een beeld te geven van de materies, het soort zaken en van de rechtstelsels waarmee wordt vergeleken en gepeild naar de betekenis hiervan voor de rechtsvinding.

De afgelopen jaren werd heel wat gepubliceerd over eigendom van data, in het bijzonder in Duitsland, de Verenigde Staten en op het niveau van de Europese Unie. Nu het onderzoek naar dit onderwerp ook in Nederland en, in mindere mate, België op gang komt, formuleert de auteur vijf aanbevelingen voor toekomstig onderzoek. Samengevat houden die aanbevelingen in dat men bij het doen van onderzoek duidelijk moet zijn omtrent wat men precies onder ‘eigendom’ en ‘data’ verstaat, dat er nauw moet worden samengewerkt met informatici, dat bij het beantwoorden van de vraag of eigendom van data mogelijk zou moeten zijn ook naar het recht zelf moet worden gekeken en dat naast datasubjecten en industriële spelers ook schuldeisers als belanghebbenden bij (het antwoord op) de voornoemde vraag moeten worden beschouwd.

De circulaire economie is momenteel een van de veelbelovendste denkpistes om onze economie duurzamer te maken. Een van de uitwerkingen van de circulaire economie staat bekend als het dienstenmodel: in plaats van een goed te verkopen aan de consument biedt de producent van deze goederen de consument het gebruik van dit goed aan, zonder dat de eigendom van dit goed wordt overgedragen. Ook in de vastgoedsector worden steeds meer circulaire initiatieven uitgerold, maar men stuit daarbij op bepaalde goederenrechtelijke grenzen. Deze bijdrage analyseert de verschillende manieren waarop deze initiatieven vorm kunnen krijgen onder het huidige Belgische en Nederlandse recht. Daarbij worden tevens de verschillende beperkingen blootgelegd, doch ook de mogelijke oplossingen voor deze beperkingen, onder meer gebaseerd op een hedendaagse interpretatie van de verschillende aan het goederenrecht ten grondslag liggende beginselen, worden besproken.

Deze bijdrage analyseert de kenbaarheid en motieven van twintig rechtspraakwijzigingen van het Hof van Cassatie. Het hoogste rechtscollege geeft door de bank genomen weinig tot geen ruchtbaarheid aan de wijzigingen in zijn vaste rechtspraak. Doorgaans maakt een nevenproduct, zoals de conclusie van de advocaat-generaal of het jaarverslag, de ommekeer kenbaar. De voornaamste kenbron van omkeringen zijn echter rechtsgeleerde annotaties. Die bekendmaking is gebrekkig want ze geschiedt met vertraging en is niet authentiek. Bovendien verplicht de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tot een uitdrukkelijke motivering van rechtspraakwijzigingen. De manier waarop zijn Nederlandse en Franse evenknieën rechtspraakwijzigingen kenbaar maken, toont aan dat er bij het Belgische Hof van Cassatie ruimte is voor verbetering.

Het is gebruikelijk om het goederenrecht te karakteriseren als een rechtsgebied dat bijna uitsluitend dwingendrechtelijke regels kent en slechts weinig ruimte laat voor partijautonomie. Met een zekere graagte lijken goederenrecht en contractenrecht als tegenpolen te worden gepresenteerd. In deze bijdrage wordt dit beeld, voor het Nederlandse recht, sterk gerelativeerd. Het Nederlandse goederenrecht is niet doof voor de maatschappelijke noden en de maatschappelijke functie van rechtsfiguren en toont zijn flexibiliteit veelvuldig. Het voelt bijna als een aanval op een open deur om te benadrukken dat de partijautonomie in het Nederlandse goederenrecht een prominente plaats heeft. Hoewel niet als uitgangspunt geldt dat goederenrecht van regelend recht is, is de partijwil bij vrijwel geen enkel leerstuk te veronachtzamen. Zo wordt algemeen erkend dat de partijen binnen de Nederlandse numerus clausus een ruime vrijheid hebben om de inhoud van beperkte rechten vast te stellen. Door middel van een beheersregeling kunnen deelgenoten hun (exclusieve) bevoegdheden in verregaande mate, met derdenwerking, onderling afspreken. De partijautonomie laat zich ook buiten de kaders van de invulling van de inhoud van goederenrechtelijke rechten gelden. Omdat goederenrechtelijke rechten in beginsel geen exclusief, elkaar of verbintenisrechtelijke alternatieven uitsluitend toepassingsgebied hebben, kunnen partijen kiezen met behulp van welke rechtsfiguur zij hun rechtsverhouding willen reguleren. Zo kan het vestigen van een opstalrecht een alternatief zijn voor een appartementensplitsing. Er zijn ook onderdelen van het goederenrecht waar de partijautonomie (nog) iets meer begrensd lijkt te zijn. Het maken van afspraken die ook derden binden, aangaande de (exclusieve) beschikkingsbevoegdheid van een niet-rechthebbende wordt bijvoorbeeld met een zekere reserve bekeken. De partij-invloed bij de toepassing van leerstukken als natrekking en zaakvorming lijkt uitermate gering te zijn. Maar ook aan die poort wordt gerammeld, met het oog op de noden van de circulaire economie.

“Het goederenrecht is van openbare orde”. Het is een vaak gehoorde boutade, die vooral op rechtshistorische motieven is gesteund. Nog los van het feit dat een gedegen rechtshistorische analyse de juistheid van dit uitgangspunt in vraag stelt, beantwoordt ze niet aan het huidige recht. Het goederenrecht is in belangrijke mate van aanvullend recht. Ook de voorstellen tot hervorming van het goederenrecht gaan van deze gedachte uit. In deze bijdrage worden de grenzen van de wilsautonomie in het Belgische goederenrecht afgetast, zowel vanuit positivistisch oogpunt als vanuit de rechtsgeschiedenis, rechtsvergelijking en rechtseconomie. Het blijkt dat de wilsautonomie veel groter is bij de zakelijke gebruiksrechten dan bij de zakelijke zekerheidsrechten. Tegelijk wordt betoogd dat de notie van exclusiviteit, die in belangrijke mate mede gestalte geeft aan dat gesloten stelsel, in werkelijkheid zeer te nuanceren is.

Het vraagstuk wie bescherming verdient wanneer een bestolen eigenaar erin slaagt zijn verloren goed terug te vinden in de handen van een bonafide koper, vormt een waarachtig juridisch dilemma. Na het vraagstuk eerst op basis van het Belgische goederenrecht te hebben geëxploreerd, zal deze bijdrage vervolgens aantonen hoe continentaal-Europese (zgn. civil law-)jurisdicties eerder de belangen van de bonafide koper genegen zijn, terwijl zgn. common law-jurisdicties bovenal menen voorrang te moeten geven aan de bescherming van de oorspronkelijke eigenaar. Aansluitend spitst deze bijdrage het klassieke koper-eigenaar dilemma toe op de situatie waarin de diefstal roerende cultuurgoederen behelst. Als dat het geval is blijken de traditionele oplossingen frequent anders te liggen. Heel wat landen hebben in de voorbije decennia wat betreft kunstvoorwerpen en cultureel erfgoed immers verregaande restitutieverplichtingen in hun goederenrecht ingeschreven. Deze bijdrage zal dan ook besluiten dat de theoretische kloof tussen het goederenrecht in civil law- en common law-jurisdicties in de praktijk van het erfgoedrecht veel minder groot is, aangezien dit het gemeen goederenrecht omwille van erfgoedbelangen op een aantal vlakken heeft bijgestuurd.

In die sivielregtelike tradisie word sekere remedies wat gemik is op die restitusie of teruggawe van verryking beskryf as “billik” of “equitable”. Die doel van hierdie bydrae is om hierdie beskrywing van nader te beskou, veral binne die konteks van die ongekodifiseerde Suid-Afrikaanse verrykingsreg, ʼn vertakking van die verbintenisreg, naas die kontraktereg en deliktereg, wat ʼn aantal eise om restitusie onder hierdie banier verenig. Daar word aan die hand gedoen dat verwysings na billikheid in die konteks van die verrykingsreg minstens drie funksies kan vervul, naamlik i) om die toestaan van ʼn remedie te regverdig of te legitimeer; ii) om aan te dui dat howe die diskresie geniet om na gelang van die feite of omstandighede ʼn remedie te bied, en iii) om, soos goeie trou in die kontraktereg, as ʼn soort katalisator te dien vir regsontwikkeling. Hierdie drie funksies word krities evalueer en die gevolgtrekking word bereik dat verwysings na billikheid in die verrykingsreg met omsigtigheid hanteer moet word en oor die algemeen ʼn beperkte bydrae kan lewer tot die toepassing van bestaande reg of tot die ontwikkeling van nuwe reg.

In de civielrechtelijke traditie worden bepaalde remedies die de restitutie of teruggave van een verrijking viseren, beschreven als billijk of “equitable”. Het doel van deze bijdrage is om die beschrijving nader te analyseren, vooral binnen de context van het niet-gecodificeerde Zuid-Afrikaanse verrijkingsrecht, dat een tak is van het verbintenissenrecht, naast het contractenrecht en onrechtmatige daadsrecht. Dat stelt een aantal eisen om de restitutie op te leggen. Het zal blijken dat verwijzingen naar billijkheid in de context van het verrijkingsrecht drie functies kan vervullen, namelijk om (1) de toekenning van een remedie te verdedigen of rechtvaardigen, (2) aan te duiden dat gerechtshoven een beoordelingsvrijheid hebben om naargelang van de feiten of omstandigheden een remedie toe te kennen en (3) zoals goede trouw in het contractenrecht, als een soort katalysator te dienen voor de rechtsontwikkeling. Deze drie functies worden kritisch geëvalueerd, waaruit wordt geconcludeerd dat verwijzingen naar de billijkheid in het verrijkingsrecht met omzichtigheid moeten worden gehanteerd en in het algemeen slechts een beperkte bijdrage kan leveren aan de toepassing van het bestaande recht of ontwikkeling van het nieuwe recht.

Met zijn meest recente boek ‘Openbare orde. Liber amicis’ streeft Ludo Cornelis naar een ‘precieze en werkzame’ omschrijving van het begrip ‘openbare orde’. In de zoektocht naar die omschrijving hanteert hij evenwel een visie op de bronnen van het recht die niet strookt met de wijze waarop de maatschappelijke orde de afgelopen 75 jaar is geëvolueerd. Een andere visie op de bronnen van het recht dringt zich dan ook op. Die visie relativeert het technische belang van begrippen zoals ‘openbare orde’. Maar ook in een dergelijke visie is het besproken werk van grote waarde. Omdat het fundamentele belangen en beginselen (‘essentiële samenlevingswaarden’) identificeert en concretiseert, vormt het werk een interessante bijdrage aan de beoefening van het (privaat)recht.

Servitisation is de trend waarbij aanbieders steeds vaker diensten aanbieden naast of in plaats van producten. In consumentenmarkten is de afgelopen jaren een toename zichtbaar van dit type diensten, bijvoorbeeld bij Swapfietsen en bij huishoudelijke apparatuur zoals wasmachines en koffiezetapparaten. Dit preadvies onderzoekt de vraag wat servitisation betekent voor de bescherming van consumenten in privaatrechtelijke verhoudingen met aanbieders. De nadruk ligt daarbij op klassieke consumentencontracten, dat wil zeggen overeenkomsten waarin de aanbieder handelt in de uitoefening van een bedrijf of beroep en de koper, de consument, niet als zodanig. Daarnaast wordt voor een aantal aspecten, in het bijzonder in het contracten- en aansprakelijkheidsrecht, bekeken welke bescherming consumenten hebben indien zij een overeenkomst tot dienstverlening aangaan met een andere particulier via een online platform. Geconcludeerd wordt dat bepaalde aspecten van consumentenbescherming nog onvoldoende gewaarborgd zijn als de trend richting dienstverlening in plaats van koop zich doorzet. Transparantie van contractsvoorwaarden is bijvoorbeeld bij servitisation vaak minder goed dan bij koop, onder andere omdat dienstenovereenkomsten veel verscheidenheid vertonen. Verder gelden geen objectieve kwaliteitsstandaarden zoals bij koop en kan onduidelijkheid bestaan over de beschikbaarheid van remedies. Algemener kan worden gezien dat servitisation ongelijkheden in de samenleving kan vergroten. Waar mondige, goed geïnformeerde en financieel draagkrachtige consumenten kunnen profiteren van de mogelijkheden die servitisation (incl. de opkomst van de platformeconomie) biedt, kunnen minder draagkrachtige, kwetsbare consumenten hun sociaal-economische positie juist nog wankeler maken. Deze conclusies vragen om een herbezinning van consumentenbescherming in het hedendaagse privaatrecht.

Onze economie wordt steeds meer een diensteneconomie. In toenemende mate worden diensten toegevoegd aan de verkoop van goederen aan consumenten en steeds vaker sluiten consumenten overeenkomsten waarbij ze nog slechts een gebruiksrecht verkrijgen over een goed of waarbij hen zelfs enkel een bepaald functioneel resultaat wordt gegarandeerd. De dienstverstrekker blijft eigenaar. Deze bijdrage analyseert de gevolgen van deze evolutie voor de positie van de consument.

De inleiding van deze bijdrage gaat kort in op de verschillende vormen van ‘product- dienst-systeem’ (‘PDS’) en de daaraan verbonden economische voor- en nadelen. Ook de band met de circulaire economie komt aan bod. PDS blijkt immers niet per se duurzamer.

De focus van deze bijdrage ligt echter op de uitdagingen die PDS meebrengt voor de rechtspositie van de consument, zowel bij de totstandkoming als bij de uitvoering van deze overeenkomsten. De rode draad doorheen deze bijdrage is dat de consument bij PDS minder bescherming geniet dan bij een traditioneel koopcontract waarbij hij eigendom verwerft.

Een uitgebreid wettelijk kader voor dienstencontracten ontbreekt immers momenteel, en dwingende bepalingen voor B2C dienstencontracten zijn naar Belgisch recht quasi onbestaand. Een kwalificatie als huur- of aannemingsovereenkomst biedt de consument dan ook weinig bescherming.

De belangrijkste bescherming blijkt uiteindelijk voort te vloeien uit de regeling inzake oneerlijke bedingen. Een kennelijk onevenwichtige contractuele regeling van onder meer de gebruiksrechten, het risico, de opschortingsrechten, enz. kan op deze basis worden aangevochten. Dit beschermingsmechanisme blijft echter in essentie een negatief mechanisme, dat toelaat onevenwichtig clausules nietig te verklaren, maar het garandeert geen minimum aan rechten en remedies voor PDS-consumenten. Deze bijdrage gaat daarom ook in op enkele mogelijke oplossingen voor het gebrek aan bescherming van de consument, zoals standaardisering, standaardcontracten en het ontwikkelen van uitgebreider wettelijk kader voor dienstencontracten.

Deze bijdrage heeft tot doel de verwarring die in de rechtspraak en rechtsleer

bestaat met betrekking tot het lot van lopende overeenkomsten bij faillissement in

kaart te brengen en vervolgens op te helderen. Het uitgangspunt betreft de fundamentele

regel dat het enkele intreden van het faillissement in beginsel geen einde

maakt aan de lopende overeenkomsten waarbij de gefailleerde partij is. Het begrip

‘lopende overeenkomst’ wordt geanalyseerd en gedefinieerd. Vervolgens wordt het

keuzerecht van de curator besproken. De curator kan opteren voor de uitvoering

van een lopende overeenkomst, waardoor de daaruit voortvloeiende verbintenissen

gekwalificeerd worden als boedelschulden. Daarnaast kan de curator beslissen om

de verbintenissen die op het moment van de opening van de faillissementsprocedure

op de gefailleerde rusten niet uit te voeren. Een beslissing tot niet-uitvoering kan niet

meer gevolgen ressorteren dan een wanprestatie van de gefailleerde vóór de opening

van de faillissementsprocedure. Het keuzerecht van de curator wordt uitgesloten

ten aanzien van intuitu personae-overeenkomsten en overeenkomsten die een ipso

facto-clausule bevatten. Onder restrictieve voorwaarden kan de curator een lopende

overeenkomst beëindigen. Deze bevoegdheid geeft de curator de mogelijkheid

om (1) verbintenissen die ongevoelig zijn voor een beslissing tot niet-uitvoering te

frustreren, (2) een goed te zuiveren van tegenwerpelijke persoonlijke rechten en

(3) vermogensvoordelen te verschaffen aan de failliete boedel. De eenzijdige beëindigingsbevoegdheid

betreft een toepassing van het paritas creditorum-beginsel en

verruimt, net als de faillissementspauliana, de verhaalsrechten van de gezamenlijke

schuldeisers.

Het Belgische verbintenissenrecht steunt op het beginsel van de wilsautonomie. Dat behelst de vrijheid voor partijen om de inhoud van hun overeenkomsten zelf te bepalen. De klassieke verantwoording voor dat beginsel luidt dat iedere partij gelijkwaardig is en dus haar eigen belangen kan verdedigen. Blijkt één van de partijen zich in werkelijkheid evenwel in een ondergeschikte onderhandelingspositie te bevinden ten opzichte van de wederpartij, dan zijn correcties wenselijk. De wetgever kan dan tussenkomen om partijen op hetzelfde onderhandelingsniveau te tillen, met name door regels die contractpartijen beschermen tegen onrechtmatige bedingen.

De wet van 4 april 2019 voert voor het eerst in België regels in die ondernemingen moeten beschermen tegen onrechtmatige bedingen. De nieuwe regels flankeren de bestaande bepalingen over onrechtmatige bedingen in overeenkomsten met consumenten, maar wijken daarvan inhoudelijk af. De wetgever verantwoordt de uitbreiding van B2C- naar B2B-verhoudingen met het argument dat ondergeschikte onderhandelingsposities ook voorkomen bij partijen die handelen in het kader van een beroepsactiviteit, zodat ook zij bescherming behoeven.

Deze bijdrage gaat na op welke punten de nieuwe B2B-wet de wilsautonomie kan beperken en in welke mate de toegevoegde bescherming ten koste gaat van de rechtszekerheid. Het onderzoek gaat daarbij in op de motieven van de wetgever en maakt onder meer gebruik van een rechtsvergelijkende analyse waarin Duitsland, Frankrijk, Nederland en Italië zijn betrokken. Het toepassingsgebied, de beschermingstechnieken en de sancties kunnen rekenen op een kritische blik. Het besluit is dat de mogelijke impact op de wilsautonomie en rechtszekerheid aanzienlijk is en dat er voor die impact niet steeds een duidelijke rechtvaardigingsgrond voorhanden is. Het is daarom wenselijk dat de rechtspraak zich terughoudend opstelt bij de interpretatie van de nieuwe regels en dat de wetgever zich beraadt over een aantal aanpassingen.

Deze bijdrage vertrekt vanuit de vaststelling dat het goederenrecht lacunair is en dat verschillende onvolkomenheden kunnen worden opgevangen door een contractuele regeling. Dit wordt geïllustreerd aan de hand van kwalitatieve verbintenissen, zoals de onderhoudsplicht opgelegd aan de eigenaar van een lijdend erf in het kader van een erfdienstbaarheid en de canonverplichting van een erfpachter.

Het eerste deel van deze bijdrage analyseert verschillende onvolkomenheden in het goederenrecht die naar Belgisch recht nauwelijks besproken worden, maar waarin het Nederlandse recht al verder ontwikkeld is. De modulering van zakelijke rechten komt aan bod en met name de vraag of en in hoeverre partijen bij de vestiging van een zakelijk recht rechten, verplichtingen en bevoegdheden met zakelijke werking kunnen toevoegen. Ook de juridische gevolgen van de overdracht en afstand van het zakelijk recht zijn niet afdoende geregeld. Zo is het onduidelijk of en in welke mate de overdrager na de overdracht nog gehouden is tot de verplichtingen verbonden aan het zakelijk recht. Naar Nederlands recht zijn voor specifieke zakelijke rechten wel bepalingen die de aansprakelijkheid na overdracht regelen en de Hervorming Goederenrecht voert ook voor het Belgische recht een regeling in, zowel voor de juridische gevolgen na overdracht als na afstand van het zakelijk recht.

In het tweede deel komt aan bod hoe partijen bij de vestiging of overdracht van het zakelijk recht hun rechtspositie zo goed en volledig mogelijk kunnen regelen, de besproken lacunes indachtig. Zelfs als de wet een regeling bevat, willen partijen hier mogelijks van afwijken, in welk geval de suppletieve of dwingende werking van de wettelijke bepalingen moet worden nagegaan. Uit deze bijdrage blijkt dat partijen in grote mate het goederenrecht door middel van een of meerdere contracten naar hun hand kunnen zetten, en in bepaalde gevallen zelfs quasi-zakelijke werking kunnen verlenen aan louter persoonlijke bedingen, zoals een kettingbeding of een beperking van de beschikkingsbevoegdheid.

Intellectuele eigendomsrechten zijn eigensoortige goederen. In tegenstelling tot lichamelijke goederen en zelfs vele onlichamelijke goederen zijn zij niet-rivale goederen, wat betekent dat zij door meerdere personen tezelfdertijd gebruikt kunnen worden zonder dat de gebruikers elkaar hierbij hinderen. De vraag rijst dan of de verkrijgende verjaring van intellectuele eigendomsrechten en de onmiddellijke verkrijging door de bezitter te goeder trouw mogelijk (en opportuun) zijn. Dit wordt namelijk vaak ontkend, soms met verwijzing naar de niet-rivale aard van de intellectuele eigendomsrechten, maar er zijn geen wettelijke verboden. Het bezit van onlichamelijke goederen is mogelijk, zoals thans aanvaard wordt, en het is niet zeker dat de niet-rivale aard inderdaad (steeds) een hindernis is voor de deugdelijkheid van het bezit. Er zijn ook praktische problemen – met name de vaak lange verkrijgende verjaringstermijnen (hoewel het nieuwe goederenrecht dit probleem sterk vermindert, omdat de tienjarige termijn de gemeenrechtelijke termijn wordt) –, maar die kunnen bezwaarlijk een beginselmatig verbod op de verkrijgende verjaring inhouden. De onmiddellijke verkrijging door de bezitter te goeder trouw doet wel problemen rijzen, want een criterium voor deze verkrijgingswijze is een goed evenwicht met de rechten van de uittredende eigenaar, die een voldoende kans moet hebben om zijn goed tijdig te revindiceren. Dat ontbreekt: zelfs een gerechtigde die zijn intellectueel eigendomsrecht actief uitoefent, kan geconfronteerd worden met een verkrijger te goeder trouw wegens de mogelijkheid van nevenbezit.

Deze bijdrage biedt een grondige analyse van alle specifieke regels van Belgisch personen- en familierecht ten behoeve van transgender personen na de hervorming van hun rechtspositie via de wet van 25 juni 2017 en de modernisering van de burgerlijke stand met de wet van 18 juni 2018. Aanpassing van de geslachtsregistratie is een recht voor meerderjarigen zonder fraudeoogmerk en kan ook voor minderjarigen realiteit worden, na schrapping van de vroegere medische voorwaarden. Het geslacht als element van de staat van de persoon is beschikbaar geworden in een systeem van gecontroleerde zelfbeschikking na voorlichting en met een wachttermijn. De regels inzake de voornaamsverandering van transgender personen zijn verder versoepeld, bijzonder afstammingsrecht is gecreëerd en privacybeschermende maatregelen werden genomen. De rechten van genderfluïde personen nopen evenwel tot een nieuw en nog verdergaand wetgevend ingrijpen, nu het Grondwettelijk Hof meerdere nieuwe regels heeft vernietigd.

Dit artikel biedt een ruim overzicht in vogelvlucht van het advocatenrecht. Een recht waarvan men nogal eens vergeet dat het ook werkelijk recht is, en dat het deel uitmaakt van een veel groter rechtssysteem. Een recht dat dan ook meer voor dan door advocaten wordt gemaakt. Komen dus aan bod de deontologie, het tuchtrecht en het tuchtprocesrecht van de advocaten. En dat in hun voornaamste algemene beginselen, hun toepassingen en wijzigingen, deze laatste vooral in de voorbije zes jaar. Het gaat dus om pot pourris, eerder dan om exhaustieve beschrijvingen, waarvoor de materie te omvangrijk is. En ze leiden ons tot de vragen: Bereiken deontologie, tuchtrecht & tuchtrechtspraak hun doel? En als dat niet het geval is, hoe kan daaraan worden verholpen? Ik sluit mijn bijdrage af met een wake up call en een aantal welgemeende aanbevelingen.