Tijdschrift voor Privaatrecht

Het ontwerp tot herziening van het Belgische BW (hierna: “Ontwerp”) verduidelijkt of herziet het causaliteitsvereiste en verhaal in geval van medeaansprakelijkheid. In vele delen van de toelichting daarop staat rechtsvergelijkende informatie over de Nederlandse aanpak, waaraan in deze bijdrage meer diepgang wordt gegeven. Het doel van deze bijdrage is om enkele opvallende kwesties binnen de thema’s causaliteit en (doch minder uitgebreid) verhaal bij medeaansprakelijkheid te bespreken, om daarmee, vanuit de Belgische insteek, toch nog eens de eerder gemaakte keuzes in het Nederlandse aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht (hierna samenvattend met: aansprakelijkheidsrecht) te kunnen overdenken. In het bijzonder is stilgestaan bij secundaire aansprakelijkheid, verlies van een kans en proportionele aansprakelijkheid, alternatieve causaliteit en juridische causaliteit.

Het moge van meet af aan duidelijk zijn: ik sluit volmondig aan bij de filosofie van de Commissie van experten tot hervorming van het aansprakelijkheidsrecht(1), te weten de verbetering van de situatie van schadelijders.

Dit neemt niet weg dat ik van mening kan verschillen over een aantal opties, die door de Commissie werden weerhouden. Niemand zal het mij ten kwade duiden, aangezien de opzet van dit themanummer erin bestaat de voorliggende hervormingsopties(2) in een open en constructieve geest te bespreken.

Deze bijdrage behandelt daarbij, enerzijds, enkele aspecten rond het begrip “schade” in het Ontwerp en, anderzijds, een aantal causaliteitsvragen bij objectieve aansprakelijkheden.

Deze bijdrage onderzoekt of en hoe Belgische rechters toepassing kunnen maken van de hervormingsprojecten van het Burgerlijk Wetboek die zich nog niet in het eindstadium van het wetgevende proces bevinden en daardoor nog niet zijn goedgekeurd door de volksvertegenwoordigers. In welke mate is zo’n voornafname een vorm van normale rechtsontwikkeling door de rechters in hun zoektocht naar maatschappelijke consensus? Verzetten de rechtstatelijke principes van de scheiding der machten en van de rechtszekerheid zich daartegen? Of komt zo’n voorafname de rechtszekerheid net ten goede wanneer het huidige recht onduidelijk of onvolledig is?

Om die vragen te kunnen beantwoorden, neemt de bijdrage het Nederlandse recht onder de loep. Dat rechtsstelsel kent ‘anticipatie’ al beter. Nederlandse rechters anticipeerden met name op de langdurige hervorming van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek. Ook het Belgische Burgerlijk Wetboek staat momenteel in de steigers. De hervorming van het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht biedt daarom een ideale gelegenheid om de mogelijkheden, maar vooral ook de grenzen van Belgische anticipatie concreet af te tasten.

Met de inwerkingtreding van het nieuwe bewijsrecht versterkt de wetgever opnieuw de actieve rol van de rechter inzake bewijs. Naast diverse onderzoeksbevoegdheden beschikt de rechter voortaan onder meer over de mogelijkheid om in bijzondere omstandigheden de bewijslast om te keren. Hoewel de lijdelijkheid van de rechter reeds lang voorbijgestreefd is, is noch de rechtsleer, noch de rechtspraak van het Hof van Cassatie eenduidig over de vraag of het algemeen rechtsbeginsel krachtens hetwelk de rechter gehouden is om, mits hij het recht van verdediging eerbiedigt, de rechtsnorm te bepalen die van toepassing is op de bij hem ingestelde eis en die regel toe te passen, ook impliceert dat de rechter gehouden is het bewijsrecht ambtshalve toe te passen. Vanuit de algemene principes omtrent de taakverdeling tussen rechter en partijen en een bijzondere analyse toegespitst op het bewijs in een (tegensprekelijk) burgerlijk proces, formuleert deze bijdrage argumenten om in het licht van de hedendaagse rol van de rechter een antwoord te bieden op de vraag of de rechter gehouden is ambtshalve de bewijsregels toe te passen.

De hervorming van de Belgische reglementering inzake erfonwaardigheid in 2012 introduceerde het concept van vergeving in het strafrecht en het erfrecht. Dat concept stelt de erflater in de mogelijkheid om de onwaardige erfgenaam alsnog tot de nalatenschap toe te laten. Deze ontwikkeling in het Belgisch recht sluit aan bij evoluties in andere rechtsstelsels en bevestigt de groeiende (internationale) tendens naar autonomie binnen het erfrecht. Toch vat niet elk rechtsstelsel de opheffing van erfonwaardigheid op een gelijke manier op. Zo verwijst niet elk rechtsstelsel uitdrukkelijk naar vergeving. Het Belgisch systeem van vergeving is formalistisch. Dat staat in schril contrast met het informele systeem dat de Nederlandse wetgever uittekende. Beide systemen worden in deze bijdrage met elkaar vergeleken. Vermits vergeving een sterke morele connotatie heeft, zullen inzichten uit de (moraal)filosofie ook dienstig zijn voor een analyse van deze juridische vorm van vergiffenis. Niet alleen leidt een filosofische kijk tot een beter begrip van de regels met betrekking tot de vergeving van de onwaardige erfgenaam, het laat ook toe om de impact van deze reglementering op maatschappelijk niveau te belichten.

De koopovereenkomst komt in principe tot stand door overeenstemming over goed en prijs (art. 1583 Oud BW). De consensuele aard van de koop is voor de vastgoedpraktijk echter niet altijd wenselijk. Om tegemoet te komen aan de negatieve gevolgen hiervan maken kandidaat-kopers en -verkopers onder andere gebruik van een subjectieve plechtigheidsclausule. Dit betekent dat de partijen overeenkomen dat de koop maar tot stand komt op het moment van het verlijden van de notariële akte. Het bekendste voorbeeld is het zgn. model-De Decker. In deze bijdrage gaan de auteurs na welke invulling aan het subjectief plechtig karakter (van de koop) moet gegeven worden in het licht van het verbod op wetsontduiking. Het model-De Decker fungeert hierbij als toepassingsgeval.

Deze bijdrage biedt inzicht in de vergoeding van slachtoffers van beroepsziekten in Nederland. Reeds gedurende vele jaren wordt gepleit voor een wijziging van het bestaande vergoedingsmodel (dat is gebaseerd op de aansprakelijkheid van de werkgever). Een vergelijking met België wordt gemaakt en verschillende opties voor wijziging worden besproken (ad hoc fondsen, beroepsziektenfonds, zelfregulering) waarbij uiteindelijk gekozen wordt voor een directe verzekering ten voordele van de slachtoffers voor beroepsziekten (zoals in België voor arbeidsongevallen geldt). De verzekerbaarheid van het beroepsziektenrisico wordt besproken evenals enkele implementatievragen.

De idee dat de wettelijke en contractuele rangorde bij insolventieprocedures wordt gerespecteerd, is bij de huidige Belgische reorganisatieprocedure door collectief akkoord eerder een mythe dan realiteit. De achtergestelde aandeelhouders behouden structureel hun positie in het kapitaal terwijl de niet-gesecureerde schuldeisers afschrijvingen ondergaan. Het systematisch niet-respecteren van een ex ante overeengekomen rang bij een herstructurering is niet alleen vreemd vanuit juridisch oogpunt, maar heeft ook verstrekkende economische implicaties die inefficiënt zijn.

De implementatie van de Europese Herstructureringsrichtlijn, die de lidstaten oplegt om bij de richtlijnconforme herstructureringsprocedures de relative priority rule (RPR) of de absolute priority rule (APR) te introduceren, stemt tot nadenken. Op basis van rechtsvergelijkende en rechtseconomische inzichten bepleiten we de introductie van een gerelativeerde APR. De gerelativeerde APR heeft, net zoals de (gewone) APR, als uitgangspunt de wettelijke en contractuele rangorde bij faillissement. Afwijken kan enkel mits de klasse wiens pre-akkoordrechten niet worden gerespecteerd daarmee instemt. De gerelativeerde APR verduidelijkt dat (i) de gesecureerde schuldeisers enkel een bevoorrechte aanspraak hebben op de liquidatiewaarde van hun onderpand (gewaardeerd in een stuksgewijze verkoop of in een verkoop in continuïteit), en niet op de reorganisatiewaarde (d.i. gewaardeerd in de situatie dat het akkoord tot stand komt, bv. via een discounted cash flow methode) (bifurcatie), en dat (ii) aandeelhouders (een deel van) hun belang kunnen aanhouden als zij in ruil nieuwe waarde (financiering) inbrengen in de onderneming of als zij daadwerkelijk cruciaal zijn voor de onderneming en gedurende een redelijke termijn verbonden blijven met de onderneming (te vergelijken met een inbreng in geld of in natura) – een gelijkaardige redenering kan worden gemaakt voor strategische schuldeisers. Tot slot argumenteren we dat de 20%-regel die we vandaag naar Belgisch recht kennen eigenlijk niets meer is dan een verdelingsregel die resoluut afwijkt van de door ons verdedigde (gerelativeerde) APR en botst met de gekende rechtseconomisch inzichten.

Tijdens de coronapandemie werd duidelijk dat de geldende wetgevende kaders niet geschikt bleken voor het implementeren van maatregelen ter bestrijding van deze pandemie. In deze bijdrage worden de verschillende wetgevende kaders in Europa, de Verenigde Staten en China met betrekking tot het gebruik van persoonsgegevens tijdens globale gezondheidscrisissen beoordeeld. In alle onderzochte regio’s kwam eenzelfde spanning aan het licht tussen enerzijds de vraag of de bestaande wetgeving de individuele persoonsgegevens voldoende beschermt en anderzijds de vraag of de bestaande regelgeving voldoende flexibel is om een efficiënt gebruik van persoonsgegevens mogelijk te maken tijdens een globale gezondheidscrisis. Het proportionaliteitscriterium in Europa en gelijkaardige concepten in de Verenigde Staten en China werden gebruikt om het evenwicht tussen het recht op bescherming van persoonsgegevens en het recht op leven en gezondheid te beoordelen. Zonder de effectiviteit van de verschillende maatregelen ter bestrijding van de pandemie te beoordelen, bevat deze bijdrage ook een kritische analyse van de contacttracing in dit kader en besluiten we met een ethische reflectie en aanbevelingen voor de aanpak van toekomstige globale gezondheidscrisissen. Of hoe een heel klein beetje China soms niet beter zou kunnen zijn.